Zdzisław Kajak (14 XII 1929 - 16 VII 2002)

Dnia 16 lipca 2002 r. odszedł jeden z najwybitniejszych polskich hydrobiologów - Profesor Zdzisław Kajak. Ponad 50 lat Jego działalności naukowej, organizacyjnej i dydaktycznej wniosło trwały i znaczący wkład do polskiej i światowej ekologii wód. Postaram się przypomnieć przebieg i najważniejsze kierunki prac badawczych prof. Zdzisława Kajaka, opierając się przy tym w znacznej mierze na artykule prof. Anny Hilbricht-Ilkowskiej (2000), opublikowanym na tych łamach z okazji 50-lecia Jego pracy naukowej.

Profesor Zdzisław Kajak urodził się w 1929 roku. Naukę przerwała mu II wojna światowa, w czasie której przez rok uczęszczał do szkoły zawodowej w zakładach mechanicznych - to doświadczenie wykorzystał później przy opracowywaniu różnych nowatorskich technik eksperymentalnych i urządzeń, w tym słynnego aparatu rurowego do pobierania próbek bentosowych (stosowanego dziś powszechnie w kraju i za granicą).

Po wojnie kontynuował naukę i w 1949 r. rozpoczął studia na Wydziale Biologii Uniwersytetu Warszawskiego, które ukończył w 1954 r. Dalsza kariera naukowa Profesora przebiegała bardzo szybko. Uzyskał (również na Uniwersytecie Warszawskim) stopnie: doktora (1962 r.) i doktora habilitowanego (1968 r.). Tytuł profesora otrzymał w 1988 r.

 Już po pierwszym roku studiów rozpoczął działalność naukową - najpierw pod kierunkiem prof. Lesława Wiśniewskiego zajmował się badaniami żyjących w skąposzczetach stadiów przejściowych pasożytów ryb, później, na drugim roku, włączył się w prace zespołu młodych hydrobiologów, kierowanego przez prof. Kazimierza Tarwida. Wtedy też zainteresowania naukowe Profesora skoncentrowały się na zespole fauny dennej - bentosu, który pozostał głównym obiektem Jego badań w dalszych latach. Pierwsza publikacja prof. Kajaka ukazała się w 1953 r. i poświęcona była faunie dennej jeziora Tajty i jej znaczeniu jako pokarmu ryb. Praca magisterska dotyczyła bilansu życiowego dwóch gatunków muchówek i skąposzczetów, dominujących w bentosie starorzecza Wisły. W latach 50. większość prac zespołu kierowanego przez prof. K. Tarwida, w którym pracował Profesor, poświęcona była siedliskom starorzeczy i łach wiślanych, ich znaczeniu dla produkcji i występowania ryb oraz szerzej - dla różnorodności biologicznej środowisk rzecznych.

Jeszcze w czasie studiów kształtują się główne kierunki zainteresowań naukowych Profesora. Obok badań bentosu są to szeroko rozumiane funkcjonowanie ekosystemów wodnych, wraz z całą gamą czynników decydujących o zachodzących w nich procesach i występowaniu określonych zespołów organizmów oraz praktyczne zastosowania wiedzy ekologicznej - początkowo przede wszystkim w dziedzinie produkcji i gospodarki rybackiej, później także w zakresie ochrony, zapobiegania eutrofizacji oraz rekultywacji zbiorników wodnych. Inną pasją Profesora się eksperymenty terenowe na całych zbiornikach wodnych lub ich fragmentach, eksperymenty laboratoryjne z naturalnymi zespołami fauny dennej i inne techniki i metody badawcze, które niekiedy od podstaw tworzył i wdrażał. Zainteresowania te Profesor rozwijał zarówno w oparciu o lekturę niezliczonych pozycji literatury (krajowej i zagranicznej), jak i dzięki współpracy z innymi badaczami, w tym szczególnie z Instytutu Rybactwa Śródlądowego. Umiejętności nawiązywania takiej współpracy, pracy w zespole oraz kierowania nim, którymi wykazał się już jako student, stanowiły podstawę późniejszych licznych sukcesów, jakie odnosił na polu organizacji i kierowania programami badań naukowych.

Jesienią 1952 r. powołano do życia Zakład Ekologii Polskiej Akademii Nauk, który później przekształcił się w Instytut Ekologii PAN. Profesor rozpoczął pracę w tej jednostce naukowej będąc jeszcze studentem, od jej powstania, i kontynuował do ostatnich miesięcy życia, przez niemal 50 lat, pełniąc przez cały czas funkcję kierownika pracowni, a przez wiele lat - kierownika Zakładu Hydrobiologii.

 We wczesnych latach 60. Profesor prowadził badania porównawcze jezior o różnej trofii i gospodarce rybackiej. Następnie zaangażował się w badania produktywności i przepływu energii oraz zależności troficznych w ekosystemach - koordynując prace z zakresu hydrobiologii na poziomie Instytutu Ekologii, a następnie krajowym (tzw. programy węzłowe) oraz międzynarodowym - w ramach Międzynarodowego Programu Biologicznego (MPB). Okres badań produktywności i udziału polskich badaczy, z prof. Kazimierzem Petrusewiczem na czele, w programie MPB to „złoty wiek” polskiej ekologii - czas licznych publikacji, sympozjów naukowych, ożywionej współpracy międzynarodowej i co najważniejsze - największego wkładu polskiej nauki w rozwój światowej ekologii. We wszystkich tych osiągnięciach, łącznie z publikacją syntezy światowych wyników programu MPB (wydaną w 1981 r.) znaczny udział miał Profesor. Równolegle prowadził własne badania i publikował wiele prac, jak poświęcona czynnikom warunkującym zagęszczenie i biomasę bentosu rozprawa habilitacyjna z 1968 r. W badaniach tych Profesor zastosował eksperymenty in situ z wycinkami dna pobranymi wraz z zasiedlającą je fauną (tzw. cylinderki). Inne badania z tego okresu dotyczyły: zależności troficznych i drapieżnictwa w bentosie, produkcji i cyklu życiowego larw owadów, metod badania najdrobniejszych stadiów larwalnych i organizmów zaliczanych do mejobentosu (łącznie ok. 50 publikacji).

W latach 70. prace Profesora skoncentrowały się na zagadnieniach eksperymentów na całych ekosystemach wodnych lub ich wydzielonych fragmentach. Były to początki zabiegów biomanipulacyjnych, których podstawy, opracowane wówczas przez Profesora i Jego współpracowników z Instytutu Ekologii, Uniwersytetu Warszawskiego i Instytutu Rybactwa Śródlądowego, doczekały się ponownego „odkrycia”, rozwinięcia i licznych zastosowań w światowej i polskiej hydrobiologii w latach 90. Były to początkowo różnorodne badania, prowadzone w płytkim jeziorze Warniak, obejmujące manipulacje obsadą ryb (w tym wprowadzenie roślinożernych ryb filtrujących - tołpygi). Następnie podobne prace prowadzono także w innych zbiornikach, jak: jeziora podgrzewane (wpływ wód chłodniczych z elektrowni), jeziora o różnej trofii poddawane nawożeniu (skutki sztucznej eutrofizacji), zbiorniki zaporowe (znaczenie podpiętrzeń dla funkcjonowania systemów rzecznych). Prowadzono także próby rekultywacji jezior przez przewietrzanie, wapnowanie i biomanipulację z zastosowaniem ryb usuwających seston. Z tego okresu pochodzi niemal 100 publikacji Profesora (samodzielnych i we współautorstwie), w tym książka na temat eutrofizacji (1979 r.), z czego wiele było niezwykle nowatorskich i pozostało aktualnych do dziś.

Lata 80. to okres kompleksowych badań produktywności i różnorodności w 44 jeziorach ustawionych według gradientu troficznego (od najniższej do najwyższej trofii) w dwóch grupach: płytkie - niestratyfikowane i głębokie - stratyfikowane. Ten oryginalny pomysł badawczy przyniósł wiele nowych informacji o zmianach funkcjonowania jezior i ich różnorodności biologicznej w warunkach wzrastającej trofii, a wyniki prowadzonych badań znalazły liczne zastosowania przy doborze danych i wskaźników w systemach monitoringu jezior. W okresie tym Profesor koordynował także badania dotyczące ekosystemów wodnych (jezior, rzek, zbiorników zaporowych) w ramach Centralnego Programu Badań Podstawowych (CPBP).

W latach 90., jak też ostatnio, główny kierunek prac Profesora dotyczył czynników kształtujących dynamikę populacji larw pospolitej muchówki z rodziny ochotkowatych (Chironomus plumosus), gatunku dominującego w bentosie Zbiornika Zegrzyńskiego. Najczęściej stosowane metody tych badań polegały na umieszczaniu wycinków dna w tacach lub cylindrach w specjalnych stojakach na różnej wysokości nad dnem w zbiorniku oraz eksperymenty laboratoryjne, z wycinkami środowiska przenoszonymi z terenu. Umożliwiało to badanie znaczenia warunków tlenowych (tace nad dnem, wywoływanie sztucznych deficytów tlenowych w laboratorium) i pokarmowych (dokarmianie w laboratorium oraz in situ - w terenie) oraz ocenę znaczenia oddziaływań międzyosobniczych (zagęszczanie i rozgęszczanie populacji) i presji drapieżców (siatki chroniące bentos przed wyżeraniem przez ryby, instalowane w terenie). W tych badaniach brałem udział - od czasu praktyk studenckich w 1996 r., prowadząc prace terenowe i eksperymenty pod kierunkiem Profesora. Współpracy tej zawdzięczam bardzo wiele: od nauki zasad planowania układów eksperymentalnych dla rozstrzygnięcia konkretnych problemów z zakresu dynamiki populacji i czynników ją kształtujących, do projektowania (a niekiedy także wykonywania) urządzeń stosowanych w eksperymentach. W okresie tym Profesor zaangażowany był także w prace związane z ochroną rzek (w szczególności Wisły) i zbiorników zaporowych, w tym sprawy czystości wód i eutrofizacji, ładunków zanieczyszczeń, zagospodarowania zlewni oraz zabiegów biomanipulacyjnych dla ochrony wód. Zagadnieniom tym poświęcał wiele czasu, angażując się nie tylko w dyskusje naukowe na temat potrzeby regulacji rzek i celowości budowy zbiorników zaporowych na Wiśle, ale także biorąc udział w opiniowaniu projektów aktów prawnych regulujących gospodarkę wodną i ochronę ekosystemów wodnych. Jednym z ważnych kierunków rozwijanych, a w znacznej mierze zapoczątkowanych w polskiej hydrobiologii przez prof. Kajaka, były badania długoterminowe i monitoringowe. Doceniając znaczenie wieloletnich serii danych dla zrozumienia i prawidłowej interpretacji zachodzących w środowisku procesów, Profesor organizował takie badania w jeziorach mazurskich, a w ostatnich dziesięcioleciach na terenie Zbiornika Zegrzyńskiego, który włączył jako stanowisko badawcze do Międzynarodowej Sieci Badań Długoterminowych (angielski skrót ILTER).

W latach 1983-1995 Profesor zaangażował się intensywnie w działalność dydaktyczną na poziomie uniwersyteckim - założył i kierował Pracownią Hydrobiologii w Białostockiej Filii Uniwersytetu Warszawskiego (obecnie Uniwersytet w Białymstoku). Wykładał również na Uniwersytecie Śląskim (2 lata) oraz w University of British Columbia (przez rok). Ponadto kierował Studium Doktoranckim, prowadził przewody doktorskie oraz praktyki dla studentów i współorganizował różnego rodzaju kursy w Instytucie Ekologii PAN. Wykształcił ponad 25 magistrów, co wraz z 8 przewodami doktorskimi, przeprowadzonymi pod Jego kierunkiem w Instytucie Ekologii i licznymi recenzjami prac doktorskich i habilitacyjnych, daje obraz wkładu prof. Kajaka w kształcenie kadry naukowej. Napisał także podręcznik „Hydrobiologia - limnologia. Ekosystemy wód śródlądowych”, który doczekał się czterech wydań (w tym dwóch w Wydawnictwach Uniwersyteckich jako skrypt i dwóch w PWN). Książka ta wchodzi w skład podstawowego zestawu podręczników akademickich do nauki hydrobiologii, wraz z dwiema pozycjami zagranicznymi (autorstwa W. Lamperta i U. Sommera oraz J. D. Allana), przełożonymi na język polski przez pracowników Uniwersytetu Warszawskiego.

Intensywna działalność naukowa Profesora zaowocowała opublikowaniem od 1953 roku ponad 180 prac materiałowych, artykułów przeglądowych i książek (własnych i we współautorstwie) oraz licznych ekspertyz, opinii, recenzji i tekstów popularnonaukowych. Łącznie składa się to na ponad 250 publikacji, z których kilka jest jeszcze w druku, jako że prof. Kajak pracował i był aktywny naukowo do ostatnich dni, nawet wtedy, gdy opuszczały Go już siły.

Profesor był członkiem (i jednym z założycieli) Polskiego Towarzystwa Hydrobiologicznego, w którym łącznie przez 18 lat pełnił funkcję wiceprezesa i prezesa. W 1996 r. został Członkiem Honorowym PTH. W latach 1955-1992 reprezentował Polskę w Societas Internationalis Limnologiae (SIL); był także Członkiem Komitetu Ekologii i Komitetu „Człowiek i Środowisko” przy prezydium Polskiej Akademii Nauk oraz kilku innych komitetów, rad naukowych i redakcyjnych.

Powyższe informacje nie wyczerpują oczywiście wszystkich zagadnień, jakimi prof. Zdzisław Kajak zajmował się od ponad 50 lat. Pod kierunkiem Profesora, korzystając z Jego wiedzy i pomocy, swoje pierwsze kroki w nauce stawiały dwa pokolenia hydrobiologów. Z Jego odejściem nauka polska poniosła ogromną stratę. Pozostał jednak dorobek naukowy Profesora oraz dziesiątki naukowców (od studentów do profesorów), których był mistrzem i nauczycielem i którzy kontynuują zapoczątkowane przez Niego kierunki badawcze. Żegnamy Profesora z wielkim żalem, ale także z ogromną wdzięcznością za wszystko, czego nas nauczył.

 Paweł Prus

Hillbricht-Ilkowska A. 2000 - Profesor Zdzisław Kajak - 50 lat pracy dla hydrobiologii - Wiad. Ekol. 46: 251-255.